خداوند بشر را موجودی دوبُعدی و میانه آفریده است که مجموعه ای از روح و جسد، یا تشکیل یافته از دو بُعد (حیوانی و ملکی) است. صفت حیوانی و مادی انسان او را به طرف اصل و اساسش که زمین است می کشاند. از این رو به طرف خورد و خوراک و لذتها و شهوتها و عیش و نوش و تنعم دنیا که از صفات حیوانی و مادی است جذب می شود، و از طرف دیگر بُعد مَلَکی او را به طرف اصل که ترقی و پیشرفت به ملأ اعلی و روحانیت است می کشاند.

در طول تاریخ این دو صفت همچنان در حال درگیری و نزاع بوده اند و هر زمانی که یکی از آنها بر دیگری غلبه پیدا کرده است انسان، که خداوند او را جانشین خود در زمین قرار داده است، تعادل خود را از دست داده و نتوانسته است رسالت خود را انجام دهد.
اما زمانی که بین دو بُعد (روحانی و مادی) انسان صلح و آشتی برقرار گردد آن موقع است که انسان به درجه خلیفة اللهی و ولایت الهی می رسد. زیرا برای خلافت الهی در زمین نیاز به هر دو صفت (ملکی و روحانی) است.
اما در طول تاریخ زمانی بوده است که جنب? روحی غلبه یافته است و انسان شهوت و طبیعت مادی خود را سرکوب کرده است و به جسم خود، که در واقع ظرف و قالبی برای روح است، ضرر وارد کرده و او را نحیف و لاغر گردانیده است و به خاطر این زندگی سختی را با گرسنگی های چند روزه و شب زنده داریهای طولانی آغاز کرده، و جنگها و کوهها و غارها را محل زندگی خود انتخاب کرده است و سعادت و خوشبختی خود را در این می دیده است تا به جسم خود درد و رنج برساند. نتیجه کارشان چیزی جز این نبوده است که جسم و جانشان ضعیف و لاغرگشته و تبدیل به انسانهای ضعیف و نحیفی شده اند که هیچ کاری از عهده شان بر نمی آمد و از انجام دادن وظایف اجتماعی شانه خالی می کردند.
ولی هر زمان که بُعد حیوانی انسان سر به طغیان و سرکشی زد و خودش را از قید و بند روحش گسست اینجاست که مثل یک حیوان به دنبال خواسته های مادی و معدوی راه می افتد و تمام هم و غم او و هوش و ذکاوتش برای به دست آوردن غذا و نوشیدنی خوب صرف می شود و هیچ مشغله ای برای او به جز اینکه چه بخورد و چه بیاشامد و کجا بیاساید نیست و زندگی او بین خوردن و خوابیدن، یا به عبارت ساده تر چرخ زندگی او به دور معده اش می گردد.
خداوند متعال برای تعادل و آشتی بین روح و جسم، انبیا علیهم السلام را فرستاد تا انسانیت را از مادیت طغیانگر و سرکش نجات داده و تعادل روحی و اخلاقی در او ایجاد کنند.

روزه رمضان
از آنجایی که این بشر جانشین خدا بر روی زمین است و این جانشینی و افتخار خلیفة اللهی تنها با مَلَکیت مطلق و حیوانیت مطلق انجام نمی گیرد، خداوند «روزه» را به عنوان یک حکم و دستور مهم نازل کرد، تا از تیزی و سرکشی مادیت بکاهد و برای روح انسان نشاط و شادابی را فراهم سازد، تا بتواند رسالت الهی خود را به خوبی انجام دهد.
از آنجایی که روزه تعادل آورنده بین جسم و روح است، در تمام ادیان الهی بوده است و پیروان هر دینی به نحوی روزه می گرفته اند. اما در اسلام که آخرین دین و پیام الهی است روزه گرفتن در ماه رمضان بر مسلمانان فرض گردید؛ «یا أیها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» ای کسانی که ایمان آورده اید روزه رمضان همان گونه که بر پیشینیان فرض گردیده است بر شما هم فرض است تا اینکه متقی و پرهیزگار گردید.
رمضان، بزرگترین موسم جهانی است که سالی یک مرتبه بر کل جهان گسترانیده می شود، و خداوند همه بندگان مومن و مسلمان خود را در کره خاکی میهمان خود می گرداند.
رمضان ماه کسب خیرات و برکات الهی است، ماهی که در آن آخرین پیام نجات‏بخش الهی فرو فرستاده شده است، انسانهای خوشبخت و خوش اقبال در این ماه که ماه سوزاندن گناهان و بدیهاست همه کوتاهیهای خود را به خاکستر تبدیل می کنند.
ماه رمضان به مثابه دانشگاهی می ماند که انسان در آن درس اخلاق و رفتار نیک و خوش گفتاری و دوری از اخلاق زشت را می آموزد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم می فرماید: «زمانی که روزه یکی از شما فرا رسید حرف زشت نگویید، و فریاد هم نزنید و اگر کسی شما را فحش و ناسزا گفت یا با شما در افتاد به او بگویید که من روزه هستم.»
رمضان دانشگاهی است که در آن درس اخلاص نیت و دوری از ریا و تظاهر و احساس حضور و نظارت خداوند در آن آموزش داده می شود. زیرا روزه، رازی است بین خدا و بنده و این رازداری روحیه اخلاص را افزایش می دهد.
رمضان ماهی است که در آن صبر و استقامت و شکیبایی تمرین داده می شود تا انسان مسلمان را برای لحظات سخت زندگی آماده کرده و از او یک انسان صبور و بردبار بسازد.
مسلمان روزه دار در ماه رمضان درس نظم و مقررات را آموزش می بیند. همه مسلمانان در تمام دنیا به طور هماهنگ به مدت یک ماه، در اوقات مشخصی، افطار می کنند و در زمان معین از خوردن و آشامیدن خودداری می نمایند. این نظم و هماهنگی بر همه جامعه اسلامی پرتو خویش را می افکند و این نظم و هماهنگی به مدت یک ماه تمرین داده می شود تا در زندگی به نظم و هماهنگی عادت کنیم.
انسان به وقت روزه ضعف خود را می بیند که چقدر به آب و غذا نیازمند است. بدین وسیله بنای سرکشی و قلدری و تجاوز به حق و حقوق دیگران را در سر نمی پروراند، و روزه از او انسانی آرام، سالم و بی آزار می سازد. از طرف دیگر انسان به وقت روزه به نیازمندی نیازمندان و گرسنگی آنها و انسانهای تنگدست پی می برد. حق است که گفته اند: که اگر آدم مدام سیر باشد، گرسنگان را فراموش می کند.

فرضیت روزه رمضان
بعد از اینکه مسلمانان سیزده سال به خاطر اسلام و قرآن شکنجه و آزار مشرکین را تحمل کردند، و بعد از اینکه عقیده اسلامی در قلب مسلمانان ریشه دار گردید، و مسلمانان با تمام احکام اسلامی انس و الفت گرفتند خداوند دستور و حکم روزه رمضان را در سال دوم هجری نازل کرد؛ «یا أیها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون. أیاما معدودات فمن کان منکم مریضا أو علی سفر فعدة من أیام أخر و علی الذین یطیقونه فدیة طعام مسکین فمن تطوع خیرا فهو خیرله و ..... شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان....»
خداوند مومنین را با لفظ "ایمان" خطاب می کند و از این طریق آنها را برای قبول و پذیرش هر نوع حکمی چه سخت باشد یا آسان آماده می گرداند و خطاب به آنها می گوید که روزه چیزی جدیدی نیست بلکه در ادیان گذشته هم بوده است، و تعداد روزهای آن هم مشخص است. {ایاما معدودات} که سی روز رمضان می باشد. سپس خداوند برتری ماهی را که در آن روزه فرض گردیده را ذکر می کند که این ماه ماهی است که در آن قرآن نازل گردیده است؛ {الذی أنزل فیه القرآن}

مناسبت بین قرآن و روزه
نسبت نزول قرآن در این ماه خالی از فوائد و حکمت نیست که به برخی از آنها اشاره می کنیم. گویا روزه رمضان انسانها را آماده می گرداند تا دستورات قرآن را به آسانی بپذیرند. یا بهتراست بگوییم روزه رمضان قلبها را تزکیه و پاک می گرداند تا آن را با دستورات قرآن آراسته کنند.
روزه رمضان انسانها را برای اصلاح و تزکیه آماده می گرداند و از طرف دیگر قرآن عظیم الشأن کتاب اصلاح و هدایت است.
چقدر از احادیث در مورد فضیلت قرآن عظیم الشأن آمده است که پیامبر می فرماید: «کسی که قرآن را با لکنت و سختی تلاوت می کند به او دو اجر و پاداش می رسد.» و در جایی دیگر می فرماید: «خداوند بوسیله این قرآن اقوامی را بلند و بالا می گرداند.» یا در حدیثی دیگر می فرماید: «بهترین شما کسی است که قرآن را تعلیم گیرد، و به دیگران تعلیم دهد.» یا به قول دیگر آنحضرت صلی الله علیه وسلم «قرآن را بخوانید تا فردای قیامت برای شما شفاعت کننده قرار گیرد.»
این چند حدیث و احادیث دیگر بشارت دهندگانی هستند برای کسانی که قرآن را تلاوت می کنند و در آن فکر و تدبر می نمایند. چه خوب است که این تلاوت و تفکر در قرآن در ماه رمضان انجام گیرد، ماهی که پاداشها چند برابر می گردد و انسان مزد بیشتری می گیرد و چه خوشبخت است کسی که تمام لحظاتش با تلاوت قرآن و تفکر و تدبر در آن سپری می شود.

احادیثی در مورد روزه و فضیلت آن
از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که پیامبر فرمود: «هرگاه رمضان فرا برسد درهای بهشت گشوده می شوند و درهای دوزخ بسته می گردند و شیاطین دربند می گردند.» (روایت بخاری)
سهل بن سعد می گوید: پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: در بهشت دروازه ای است به نام "ریان" که روزه داران از آن فرا خوانده می شوند و از آن دروازه گذر می کند و کسی که از آنجا عبور کند هرگز تشنه نمی شود. (روایت مسلم و بخاری)
در حدیث دیگری از حضرت ابوهریره روایت شده است که از پیامبر نقل می کند: «کسی که ماه مبارک رمضان را از روی ایمان و به نیت اخلاص و رضایت الهی روزه گیرد تمام گناهان گذشته اش بخشوده می شود.»
در حدیث دیگری ایشان از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت می کنند که آنحضرت صلی الله علیه وسلم فرمود: «همه کارهای فرزندان آدم برای خود آنان است به جز روزه که براستی بخاطر من است و خود پاداش آن را می دهم. روزه وسیله مصونیت است. هرگاه روزی را روزه بودید سخن زشت و ناسزا نگویید و فریاد نزنید. و هرگاه کسی او را ناسزا گفت، یا با او در افتاد بگوید من روزه ام. سوگند به خداوندی که جان محمد در دست اوست، تغییر بوی دهان روزه دار نزد خداوند از بوی مِشک خوشتر است و برای روزه دار دو خوشحالی است، یکی هنگام افطار و دیگری هنگام ملاقات پروردگار.» (روایت مسلم و بخاری)
رمضان فرصت خوبی است که انسان در آن مشغول عبادت و ذکر و تلاوت الهی گردد اما بهترین فرصتها در رمضان این است که انسان قیام شب های رمضان را که با نماز تراویح انجام می گیرد، و شب قدر و دهه آخر ماه مبارک رمضان را از دست ندهد زیرا عبادت در این فرصت ها بهتر انجام می گیرد و در شب قدر عبادت ارزش دو چندانی پیدا می کند.

نماز تراویح
نماز تروایح که ویژه ماه مبارک رمضان می باشد یکی از مظاهر بسیار زیبا و دلفریب در شبهای آن است، شبهایی که مساجد پر از نمازگزار می گردند و تا پاسی از شب به تلاوت قرآن در نمازها گوش فرا می دهند. هنگام ترواویح نمازگزار آرامش و سعادت و شادابی خاصی را احساس می کند.
واژه "تراویح"، جمع کلمه "ترویحة" است. در اصل به معنای نشستن برای استراحت است. بیهقی از حضرت عائشه رضی الله عنها نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وسلم پس از هر چهار رکعت مقداری استراحت می نمود، و سپس آنقدر نماز را ادامه می داد که من دلم به حال او می سوخت.
از حضرت عائشه رضی الله عنها روایت گردیده است: «شبی از شبهای ماه رمضان رسول خدا صلی الله علیه وسلم در مسجد نماز خواند و جمعی نماز را پشت سر او خواندند، شب بعد باز ایشان به نماز ایستاد و جمع بیشتری به ایشان اقتدا نمودند. شب سوم و چهارم به همین صورت بود. اما بعد از آن رسول خدا صلی الله علیه وسلم به میانشان نرفت و فردا که شد، رسول خدا به آنان گفت: آنچه شما انجام دادید مشاهده کردم تنها بخاطر آنکه این نماز بر شما واجب نشود به میانتان نیامدم.
از عبدالرحمن قاری روایت شده است که می گویدک «همراه عمربن خطاب یکی از شبهای ماه مبارک رمضان به مسجد رفتم. دیدیم که هر کس برای خودش به تنهایی نماز می گذارد، یا اینکه چند نفر در گوشه ای از مسجد پشت سر یکی ایستاده اند. حضرت عمر گفت: من رأی و نظرم این است که اینها همه به یک قاری اقتدا کنند. سپس حضرت عمر برای این کار قصد کرد و همه آنها را پشت سر ابی بن کعب جمع کرد. عبدالرحمن قاری می گوید: شب بعد نیز همراه ایشان به مسجد رفتم در حالی که مردم پشت سر یک نفر به نماز ایستاده بودند. حضرت عمر فرمود: «این چه بدعت و ابتکار ارزشمندی است».
امام نووی رحمه الله در کتاب «الاذکار» می فرماید: «لازم است بدانید که به اتفاق علماء نماز تراویح سنت موکده است. تعداد رکعات آن بیست و پس از هر دو رکعت سلام گفته می شود. در مورد قرائت قرآن رأی مورد پسندتر اکثریت علما و چیزی که بیشتر میان مردم مورد عمل قرار می گیرد آن است که در طول ماه یکبار قرآن از اول تا آخر ختم گردد.»

شب قدر
شب قدر که در دهه آخر ماه مبارک رمضان قرار دارد، یکی از شب هایی است که عبادت در آن ارزش فراوانی پیدا می کند. در مورد فضیلت این ماه احادیث بی شماری ذکر گردیده است. بزرگترین فضیلت و برتری این شب این است که خداوند سوره ای را در ارتباط با آن فرو فرستاده است.
"قدر" یعنی اندازه گیری و حساب و کتاب و برنامه ریزی. علت اینکه قدر نامگذاری شده است به این خاطر است که خداوند همه امور مربوط به تقدیر انسانها از قبیل حوادث و اتفاقات و روزی آنها را برای سال آینده در آن شب اندازه گیری می کند. یا اینکه بگوییم قدر نامیده شد به خاطر اینکه اعمال و عبادت بندگان در این شب قدر و منزلت بیشتری پیدا می کند.
در مورد تعیین شب قدر روایتهای مختلفی آمده است. اما قول مشهور و راجح همان است که این شب یکی از شبهای دهه اخیر رمضان است.
آنچه که میان مردم مشهور است که می گویند شب بیست و هفتم شب قدر است به خاطر حدیث ابی بن کعب است. که امام مسلم و امام ابوداود و ترمذی آن را روایت می کنند. ابی بن کعب در این مورد سوگند می خورد واظهار اطمینان می نماید و می گوید: «سوگند به خداوندی که بجز او معبود و مستعانی وجود ندارد، شب قدر در ماه رمضان شب بیست و هفتم است که رسول خدا ما را به نماز و شب زنده داری فرمان می داد، نشانه و علامتش هم آن است که در بامداد آن شب خورشید سفید و بدون شعاع طلوع می کند.»
راز مخفی ماندن شب قدر به این خاطر است که علاقه مندان و جویندگان شب قدر، تلاش بیشتری بکنند و شبهای بیشتری را بیدار بمانند و ذکرو عبادت بیشتری بکنند.
امام بخاری و امام مسلم از ابوهریره روایت می نمایند که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «هرکس شب قدر را همراه با ایمان و امید به اجر و پاداش آخرت اقدام به شب بیداری نماید، گناهان گذشته او بخشیده می شوند.»
حضرت عائشه رضی الله عنها می فرماید: «به رسول خدا صلی الله علیه وسلم گفتم اگر من مطمئن شدم شب قدر کدام شب است، در آن چه بگویم؟ فرمود: بگو اللهم إنک عفو تحب العفو فاعف عنا.»

اعتکاف
اعتکاف جبران کننده آن چیزی است که انسان از انجام عبادت و حضور قلب از دست داده است. انسان با اعتکاف می تواند به عبادت و تلاوت و استحضار قلبی بیشتری دست یابد.
اعتکاف به معنای ماندن و درنگ نمودن در جایی و در اصطلاح شریعت به معنای ماندن در مسجد همراه قصد و نیت مخصوص.
از حضرت عائشه رضی الله عنها روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه وسلم تا پایان عمر ده روز آخر ماه رمضان را در مسجد می ماند و معتکف می شد و پس از ایشان همسرانش همچنان اعتکاف می نمودند. (متفق علیه)
حضرت ابوهریره رضی الله عنه می گوید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم در هر رمضان ده روز را به اعتکاف می نشست اما سالی که در آن وفات یافت بیست روز به اعتکاف نشست. (رواه البخاری)
یکی از منافع اعتکاف، بازداشتن نفس از کششها و خواسته هایش است. زیرا اعتکاف در ماه رمضان مقاصد و اهداف این ماه را بیشتر محقق می نماید و پریشان‏خاطری گذشته را برای روزه داران جبران می کند و به او آرامش معنوی و قوت و همت اراده می بخشد و او را با جسم و جان متوجه خالق منان می نماید.
شیخ الاسلام ولی الله محدث دهلوی می گوید: «بخاطر اینکه اعتکاف باعث آرامش خاطر، صفای دل و فراغت برای عبادت و مانند ملائکه شدن، و تلاش برای کسب فضیلت شب قدر می شود رسول خدا صلی الله علیه وسلم آن را در ده شبانه روز آخر رمضان برگزیده است و آن را راهی فرا راه نیکمردان امتش قرار داده است.